تاریخ شب یلدا و قدمت آن به حدود هفت هزار سال (یا بیشتر) بازمی‌گردد و تا به امروز یکی از باستانی‌ترین رویدادهای ایران است.
در زمان قدیم که مردم ایران کشاورزی می‌کردند همواره به دنبال رصد حرکات ستارگان و خورشیده بوده‌اند. مردم درک کرده بودند که وجود نور خورشید به نفع و سود کارهایشان از جمله کاشت و رشد محصولات بوده است و با رسیدن فصل پاییز که طی این اتفاق روزها کوتاه‌تر و شب‌ها بلندتر می‌شود، به خاطر کمبود نور خورشید محصولات به خوبی رشد نمی‌کرد و با رسیدن آخرین روز پاییز (۳۰ آذر) به خاطر پایان شب‌های طولانی جشنی برپا و تلاش می‌کردند تا به نحوی شکرگذاری خود را برای نور بیشتر به جا بگذارند.
یلدا یعنی چه؟
یلدا واژه‌ای سُریانی به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت. این معنا، از بررسی و تحقیق در واژه‌نامه‌ها و کتاب‌های تاریخی به دست آمده است. ابوریحان بیرونی، دانشمند همه فن حریف و تقویم‌شناس، از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد می‌کند؛ و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است. کتاب آثار الباقیه نوشته اوست. کتاب به عربی نوشته شده و در حال حاضر، چند ترجمه فارسی از آن منتشر می‌شود. ابوریحان در این کتاب گاه‌شماری و تقویم اقوام مختلف را بررسی کرده است. اگر علاقمند باشید می‌توانید مراسمات و جشن‌های اقوام باستان را در این کتاب مطالعه کنید.
دقیقا مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است. از تاریخ اینطور بر‌می‌آید که، مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند و عده‌ای از آنان به ایران مهاجرت می‌کنند. به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا می‌کند.
شب چله یعنی چه؟
شب چله در حقیقت همان شب یلدا ست. چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود به آن شب چله می‌گویند.
ایرانیان در زمان‌های قدیم، یک نوع تقویم کلی نگر هم داشتند. این تقویم بیشتر در کار‌های کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. آنها دو موقع از سال را به نام چله می‌شناختند. چله تابستان که از تیر شروع می‌شد و چله زمستان که از دی‌ماه. چله‌ها هر کدام به دو دوره تقسیم می شدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روزِ بعد را چله کوچک می‌نامیدند.
چله بزرگ زمستان، که درست بعد از شب یلدا آغاز می‌شود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن طول می‌کشد. پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری هم می‌رساند. چهار روز پایان چله بزرگ، و چهار روز آغاز چله کوچک را، چهار چهار می‌گویند؛ که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق می‌افتد.
شب یلدا آداب و رسوم زیادی دارد که به طور معمول در تمام شهرهای کشور به آن پرداخته می‌شود، مانند خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون که همه جنبه نمادین دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند، یکی از آداب جذاب و دلنشین دیگری که در شب یلدا به آن پرداخته می‌شود گرفتن فال حافظ توسط بزرگترهای فامیل است که با خواند اشعار زیبای حافظ شبی خاطره‌انگیز را برای همه اهل خانه رقم می‌زند.
در ادامه سری بزنیم به دیگر شهرهای ایران اسلامی تا از آداب رسوم متفاوتی که وجود دارد مطلع شویم و از آشنایی با این رسومات زیبا لذت ببریم.
یلدای تهرانی‌ها:
یلدای تهران با میوه‌های تازه فصل پاییز، میوه‌های خشک شده تابستان آجیل مخصوص، شیرینی و هندوانه به صبح می‌رسید.
از سنن یلدای تهران، صرف میوه‌های تابستانی از جمله هندوانه است، همچنین آجیل شب یلدا نیز از دیگر مصروفات تهرانی‌ها است و تهرانی‌ها شب یلدا را همه ساله جشن می‌گیرند تا سنت‌های زیبای قدیم در لابلای زندگی مدرنیته شهرنشینی حفظ شود.
شب یلدا در گیلان:
مردم استان گیلان مثل مناطق مختلف اداب و رسوم ویژه‌ای دارند، در شب یلدا از تنقلاتی مانند هندوانه، آب ازگیل یا آب کونوس، برشته برنج و سه میوه محلی پرتقال، گلابی محلی به نام «خوج» و لیمو استفاده می‌کنند.
در گیلان هندوانه را حتماً فراهم می‌کنند و معتقدند که هر کس در شب یلدا هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی را حس نمی‌کند و در زمستان سرما نمی‌خورد.
یلدای زیبای شیرازی و استان فارس:
استان فارس و شهر شیراز از جمله شهرهای ایران هستند که آداب خاص و جالبی برای شب یلدا دارند. در این شب افراد فامیل دور هم جمع می‌شوند و با خوردن میوه و آجیل‌های مخصوص که از انجیر، قصبک، خرک، برنجک تشکیل شده است شب را به صبح می‌رسانند.
یکی از مراسم‌هایی که در شب یلدا و در میان خانم‌ها انجام می‌شود فال کلوک است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که در این شب خانم‌های نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازند و سپس یک دختر بچه می‌آید و نشانه‌ای را از داخل کوزه خارج می‌کنند و سپس فردی به صورت فال شعری از حافظ می‌خواند. هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می‌شود.
خراسان جنوبی:
یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم کف زدن است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیس کرده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند.
کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند.
خراسان شمالی:
از جمله آیین‌های شب یلدا در خراسان شمالی آن است که خانواده‌ها در این شب‌نشینی شب یلدا تفالی نیز به دیوان حافظ می‌زنند که این‌کار هم معمولا توسط بزرگ خانواده صورت می‌گیرد.
آنان دیوان اشعار لسان‌الغیب خواجه شیراز را با نیت بهروزی و شادکامی می‌گشایند و فال و مراد دل خود را از او طلب می‌کنند.
بازگویی خاطرات، قصه‌گویی پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده‌ها دلپذیرتر می‌کند. یکی دیگر از سنت‌های کهن شب یلدا، چله بردن برای خانواده عروس است.
یلدا در زنجان:
یلدا در میان زنجانی‌ها شبی میمون و مبارک است که توسط آنها گرامی داشته می‌شود. صله ارحام یکی از بهترین دستاورد‌های شب یلدا عنوان است. در زنجان در شب یلدا پیران و خردسالان جوانان و به خصوص بزرگترهای ایل در کنار هم جمع می‌شوند.
شب یلدا در اصفهان:
در استان اصفهان نیز از قدیم‌الایام آیین‌های ویژه‌ای وجود داشته که کم و بیش هنوزهم ادامه دارد.
هندوانه به‌عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب می‌شود، به عنوان مهمترین میوه بر سر سفره چله قرار می‌گیرد. از دیگر بخش‌های این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن تمام البسه و رخت خواب‌ها در هوای آزاد بویژه در مقابل خورشید با هدف خوش آمدگویی به «عمو چله» و «چله زری» بوده است.
شب یلدا در کرمانشاه:
در استان کرمانشاه نیز که از شهرهای باستانی و کهن ایران زمین است، شب یلدا از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم برخوردار است و همواره با مراسم زیبا و با شکوهی همراه است. مردم استان کرمانشاه براساس آیینی کهن در این شب بیدار می‌مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر جهان در زادن خورشید همراهی و همدردی کنند. میوه‌هایی نیز دراین شب خورده می‌شود که به گونه‌ای نمادی از خورشید است مانند هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد، قصه‌هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه بود.
آن روزها افراد فامیل بنا بر رسمی دیرینه به خانه بزرگترین فرد فامیل که معمولا پدر بزرگ و مادر بزرگ بودند می‌رفتند و با تکاندن برف‌های زمستان از لباس هایشان در گرمای آرامش بخش کرسی فرو می‌رفتند. افراد فامیل بر سر یک سفره باهم شام می‌خوردند و بر روی سفره مخصوص این شب خوردنی‌های متنوعی چیده می‌شد. خوردنی‌هایی از قبیل آجیل، راحت الحلقوم، مشکل‌گشا، شیرینی محلی دست پخت مادر بزرگ‌ها به خصوص نان شیرینی معروف «نان پنجره‌ای، کاک و نان برنجی»، و میوه‌هایی، چون انار، سیب و هندوانه که نگین این سفره بود. یکی دیگر از آداب زیبایی که شب یلدا در استان کرمانشاه وجود دارد گرفتن فال حافظ است که مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهایش را چراغ راه مشکلات خود در زندگی قرار می‌دهند. همچنین دختران دم بخت با این کار از باز شدن بخت خود در آن سال خبری می‌گرفتند.
شب یلدا در زاهدان:
مردم زاهدان نیز بر اساس یک سنت دیرینه در شب یلدا در خانه بزرگ قوم گردهم می‌آیند و به قصه‌هایی که پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها برایشان نقل می‌کنند گوش می‌دهند. برگزاری جشن‌ها و نشست‌های خانوادگی همراه با گروهی از اعتقادات اسطوره‌ای، شبی خاطره‌انگیز را برای خانواده‌های زاهدانی به خصوص کودکان ونوجوانان فراهم می‌کند. گفتن قصه، گرفتن فال حافظ، بازی‌های دسته‌جمعی نظیر گل یا پوچ و بیان لطیفه و خاطره را از سرگرمی‌های شب یلدا در این منطقه عنوان کرد.
شب یلدا در استان مرکزی:
اما آیین شب یلدا در استان مرکزی از دیرباز در سه شب متوالی باعناوین شب «چله‌بزرگه»، «چله وسطی» و «چله‌کوچیکه» برگزار می‌شده و خویشان و دوستان سفره‌ای از مهر را می‌گشودند و از هر دری سخنی می‌گفتند. یکی از آیین‌های ویژه یلدا در استان مرکزی دیدار بزرگان و سالخوردگان فامیل بوده است.
در شب‌های چله افراد فامیل در همایشی صمیمی دور کرسی چوبی جمع می‌شدند و به قصه‌های بزرگترها گوش می‌دادند. زنان و دختران روستایی در گرگ و میش شب‌های چله در تکاپو و هیجانی خاص ملزومات غذا و تنقلات ویژه این شب را مهیا و برای گذران ساعات خوش در کنار فامیل لحظه شماری می‌کردند. آنان در سینی‌های قدیمی مسی در فضای دوده‌گرفته آشپزخانه‌های قدیمی، انواع میوه و تنقلات به ویژه هندوانه، انگور، تخمه و نخودچی کشمش و خرما را مهیا می‌کردند. دراین شب استثنایی پس از صرف شام و خواندن دعای شکر درپای سفره، همگان در کنار هم، از شادی‌ها و غم‌ها، موفقیت‌ها، اعتقادات، امید‌ها و بیم‌هاشان می‌گفتند.
بزرگترها و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر خواندن اشعار حافظ، سعدی و فردوسی خاطرات و داستان‌های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می‌کردند. در شب یلدا، بزرگترها با کودکان هم بازی می‌شدند، «پر یا پوچ» دزد بازی و مشاعره از جمله بازی‌هایی است که در شب چله در مناطق مختلف استان مرکزی با مشارکت همه اعضای خانواده رواج داشت. این رسومات تا ۵۰سال پیش در شهر اراک و سایر مناطق استان مرکزی به شکلی فرا گیر وجود داشت، اما اکنون به ندرت می‌توان چنین جلوه‌هایی را به چشم دید.
شب یلدا در قزوین:
مردم استان قزوین نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگترها می‌گذرانند. به عقیده بزرگترها آوردن میوه‌های مختلف خشک و‌تر و میوه‌های سرخ فام که به “شب چره” معروف است، همراه با خوراکی‌های دیگر شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید می‌دهد.
در بعضی مواقع که مادر بزرگ‌ها در آوردن تنقلات تاخیر می‌کنند کوچکترها شعر «هر که نیارد شب چره – انبارش موش بچره» سر می‌دهند و مادربزرگ در آوردن «شب چره» تعجیل می‌کند. دراین شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی‌دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشگل‌کشا و انجیر خشک، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می‌زنند. به عقیده مادر بزرگ‌های قزوینی اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران می‌بارد، اگر پنبه‌های لحاف بیرون بریزد برف می‌آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود تگرگ می‌آید. یکی دیگر از آداب و رسوم «شب یلدا» فرستادن «خونچه چله» از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس است. در این خونچه برای عروس پارچه، جواهر، کله‌قند و هفت نوع میوه مثل گلابی هندوانه، خربزه، سیب وبه با تزئینات خاصی فرستاده می‌شود.
شب یلدا در مازندران:
در مازندران شب یلدا بسیار با اهمیت و گرامی داشته می‌شود. در این شب همه مردم به خانه پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها رفته و ضمن دور هم نشینی و خواندن فال حافظ و فردوسی خوانی به خوردن تنقلات و میوه جات خصوصا” انار و هندوانه و ازگیل می‌پردازند و با خوردن و نوشیدن و شنیدن صحبت‌ها و داستان‌های بزرگترها شب را به صبح می‌رسانند و معتقدند که صبح بعد از یلدا روز پیروزی خورشید بر سیاهی و تاریکی‌ها است.
شب یلدا در همدان:
همدانی‌ها فالی می‌گیرند با نام فال سوزن. همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته اند شعر‌های پیرزن را فال خود می‌دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آن منطقه است در این شب خورده می‌شود. در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مِیز نیز خورده می‌شود که از معمولترین خوراکی‌های موجود در ابن استان هاست.
شب یلدا در اردبیل:
در اردبیل رسم است که خانواده‌ها شب یلدا دور هم جمع می‌شوند و تا پاسی از شب با هم شب نشینی می‌کنند. هنداونه، انار، پرتقال، تخمه، ماهی پلو از جمله خوراکی‌هایی است که در استان اردبیل مرسوم است.
شب یلدا در خوزستان:
در استان خوزستان بر اساس سنتی دیرینه، پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها نیز با فراهم کردن و پذیرایی از فامیل با تنقلات محلی و آجیل‌های شب یلدا، کانون گرم خانه را برای پذیرایی از فرزندان و نوه‌های خود مهیا می‌کنند. شاید بیشترین وانت‌های حامل هندوانه، شب یلدا در اهواز دیده شوند. در بسیاری از نقاط این شهر، وانت‌بار‌های حامل هندوانه و خربزه دیده می‌شوند که مردم را به خرید آن دعوت می‌کنند و شور و حال خاصی میان مردم این شهر برای برگزاری آیین شب یلدا به وجود می‌آورند.
مردم خوزستان تا سحر انتظار می‌کشند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند. قارون در لباس هیزم‌شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند. به خانه بزرگترها رفته و دورهم جمع شده و شب را به شوخی و خنده می‌گذرانند. آجیل، هندوانه، انار، شیرینی و خرما و لبو وآش وشیرینی‌های مختلف از جمله خوراکی‌های این آیین کهن است.
شب یلدا در کردستان:
در کردستان نیز مانند سایر مناطق کوهستانی ایران این آیین تاریخ کهنی دارد که به همان نام قدیمیش «شو چله» خوانده می‌شود و در شهر سنندج مرکز استان کردستان از قدیم اکثر خانه‌ها غذای دلمه و نان سنگک برای پذیرایی از مهمان‌ها آماده می‌کنند و این به صورت سنتی در این شهر تبدیل شده است.
شب یلدا در بوشهر:
مردم استان بوشهر نیز همچون دیگر ایرانی‌ها، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگترها می‌گذرانند. هندوانه در شب یلدا در بوشهر کاربرد زیادی دارد.
شب یلدا در بندرعباس:
مردمان هرمزگان همگی به دورهم غذا‌های سنتی درست کرده و خوش می‌گذرانند. می‌توان ازاین سنت غذایی نان رگاگ و درست کردن غذایی به نام سوراغ و مهیاوه که بعد از تهیه به همراه نانی میل می‌شود نام برد. غذای دیگری که در این شب مورد استقبال هرمزگانیان قرار گرفته هواری ماهی و قلیه ماهی است که خوردن آن در جمع صمیمی و گرم خانواده صفایی دارد. این مردمان سیه چرده‌ی جنوب با زدن ساز‌های بادی به شادی و پایکوبی می‌پردازند و آخرین روز پاییز را با شادی پشت سر می‌گذارند و در پایانی‌ترین دقایق آن بزرگان فامیل برای کوچکترها دعای عاقبت بخیری می‌نمایند.
شب یلدا در یزد:
شهر یزد هم در شب یلدا همانند شهرهای دیگر کشورمان آداب و رسوم خاص خود را دارد که در این شب، افراد یک فامیل در خانه‌ی یکی از بزرگان فامیل جمع می‌شوند و به خواندن قرآن و حافظ می‌پردازند و درخانه بعضی از خانواده‌های یزدی هم موسیقی سنتی نواخته می‌شود.
در این شب اقوام در کنار هم غذا‌های سنتی یزدی مانند آش شولی یزدی صرف می‌کنند. آش شولی یکی از غذا‌های مورد علاقه مردمان یزد که سبزی خاص این آش «اسفناج، شوید، برگ چغندر»، چغندر، نعناع خشک، سرکه از مهمترین مواد تشکیل دهنده این آش سنتی است.
شب یلدا در گلستان:
در این شب جوانان گلستان به خانه پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها رفته و ضمن دورهم‌نشینی و خواندن حافظ، شاهنامه و نَقل اندازی «داستان‌های شفاهی»، تنقلات و میوه‌های تابستانی، باغی و جنگلی از قبیل هندوانه، انار، لیمو و پرتقال، ولیک و کندس و شیرینی‌هایی همچون 'مَت و کَسمَک' تناول می‌کنند.
آنان همچنین پای صحبت، بیان تجربیات و داستان‌های بزرگترها تا پاسی از شب می‌نشینند و معتقدند که صبح بعد از یلدا روز پیروزی خورشید بر سیاهی و تاریکی‌ها است.
از سوی دیگر جشن یلدا علاوه بر اینکه بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن اعضای خانواده و انجام صله رحم است موجب رفع کدورت‌های احتمالی برخی از خویشاوندان نیز می‌شود.
شب یلدا در قم:
شب چله درقم همچون دیگر مناطق ایران، نزد خانواده‌ها با اهمیت بوده و مردم نیز از هفته قبل در تدارک میهمانی هر چند کوچک و خرید مایحتاج و تنقلات مخصوص این شب هستند. در بعضی از منازل، اقوام نزدیک و صمیمی دور هم جمع می‌شوند و تا آخر شب به گفتگو می‌پردازند و با گرفتن فال و گفتن افسانه‌های کهن و محلی اوقات خوشی را سپری می‌کنند.
مردم قم به رسم گذشته برای شب یلدا آجیلی از گندم برشته و سوهان و و کشمش، کنجد، شاهدانه، گردو و فندق تهیه نموده و در کنار سایر تنقلات مصرف می‌نمایند. آجیل، گندم برشته، میوه‌های فصلی، انواع تخمه و بادام زمینی، شیرینی، انار، سوهان و پشمک از جمله تنقلات قمی‌ها در شب یلدا می‌باشد.
در این شب اگر دختری تازه‌عروس باشد خانواده او هدیه‌ای با مقداری آجیل و میوه و شیرینی به منزل داماد می‌آورند و اگر پسر و دختری با هم نامزد باشند، خانواده پسر در شب یلدا هدیه‌ای برای این دختر به منزل پدرش می‌برند. در گذشته اوایل شب یلدا بعضی از پسر بچه‌ها به بالای پشت بام منازل رفته و ریسمانی را به یک شال بزرگ بسته به پایین و به طرف درب خانه‌ها می‌فرستادند و شعر می‌خواندند و سپس صاحب‌خانه مقداری آجیل و میوه و شیرینی در شال آنها می‌گذاشت و بچه‌ها از صاحب‌خانه تشکر می‌کردند.
انواع میوه‌ها نظیر هندوانه، آجیل و شیرینی درکنار تفال به دیوان حافظ، از دیرباز زینت بخش سفره‌های شب یلدای ایرانیان بوده و هست و همدلی و همنشینی اعضای خانواده و خویشاوندان نیز پای ثابت این جشن بوده است. در آیین سنت قاشق‌زنی افراد با پوشاندن سر و صورت خود به درب منازل رفته و با به صدا در آوردن قاشق صاحب خانه را از حضور خود آگاه می‌کردند. در این هنگام صاحب خانه نیز به میمنت این شب مقداری از تنقلات و شیرینی خانگی را در ظرف آنان می‌ریخت.
آداب و رسوم شب یلدا:
چیزی که شب یلدا را نسبت به خیلی دیگر از اعیاد باستانی متمایز می‌کند، آداب و رسوم آن است که بسیار دوست‌داشتنی است و البته در نقاط مختلف جهان، به طرز‌های مختلفی آن را گرامی می‌دارند. در ادامه به جذاب‌ترین اداب و رسوم شب یلدا در نقاط مختلف جهان اشاره خواهیم کرد.
میوه‌های شب یلدا:
یکی از معروف‌ترین اقداماتی که در شب یلدا باید انجام داد، تهیه و مزین کردن میوه‌های مخصوص این شب است که اگر در دو روز آخر ماه آذر گشتی در شهر بزنید متوجه پر بودن شهر از این میوه‌ها می‌شود. دو میوه انار و هندوانه بیشترین شهرت را در بین میوه‌های یلدایی دارند اما دیگر میوه‌ها مانند خربزه، پرتقال، نارنگی و خیار نیز معمولا در سفره‌ها وجود دارند اما قطعا دو میوه انار و هندوانه پای ثابت تمامی سفره‌ها هستند.
دلیل تاکید زیاد این عید بر میوه انار، به خاطر این است که در زمان‌های دور و قدیم همیشه انار را میوه مقدسی می‌دانستند و سعی می‌کردند که در تمامی اعیاد از انارهای قرمز بر سر سفره‌ها قرار دهند.
در یک سری از شهرها از لبو و شلغم نیز به عنوان میوه‌های سرسفره استفاده می‌شوند که دانستن آن خالی از لطف نیست!
شعرخوانی و شاهنامه‌خوانی در شب یلدا:
این رسم قدمت باستانی ندارد اما از زمان‌های قدیم این سنت باب شده است که بعد از جمع شدن افراد خانواده در کنار یکدیگر، به رسم احترام بزرگ فامیل همه را دور یکدیگر جمع می‌کند و از اشعار قدیمی ایرانی بازخوانی می‌کند.
این اشعار متعلق به شاهنامه فردوسی، اشعار حافظ، اشعار سعدی و تمثیل‌های قدیمی و محبوب هستند که البته در اکثر خانواده‌های ایرانی بیشتر از شاهنامه فردوسی استفاده می‌کنند. اعضای خانواده باید در کنار یکدیگر و در سکوت بنشینند و دقیق به اشعار قدیمی گوش بدهند چرا که این سنت یکی از جذاب‌ترین و صمیمانه‌ترین سنت‌های یلدا است که توصیه می‌کنیم شما هم در شب یلدا آن را امتحان کنید.
داستان‌خوانی و فال حافظ:
داستان‌ها و افسانه‌های ایرانی هیچگاه تکراری نمی‌شوند و چه بسا داستان‌هایی که تا به حال از آنها چیزی نشنیده‌اید و چه فرصتی بهتر از شب یلدا که در کنار خانواده جمع شده و داستان‌های قدیمی ایرانی را بازخوانی کنید؟ داستان خواندن نیز مانند شعرخوانی از جمله اعمال لذت‌بخشی است که تجربه آن طی شب یلدا به شدت توصیه می‌شود.
فال حافظ نیز تقریبا در تمام خانواده‌های ایرانی و در شب یلدا رایج است. به این شکل که فرد بزرگ خانواده برای تک تک اعضای خانواده فال حافظ می‌گیرد و نگاهی به سرنوشت آنها از دیدگاه حضرت حافظ می‌اندازد که خب صمیمیت خاصی را در خانواده به جریان می‌اندازد.
روشن کردن آتش در شب یلدا:
از همان دوران باستان، روشن کردن آتش در شب یلدا یکی از سنت‌ها بود اما به مرور زمان و خصوصا در دوره جاری، این عادت کم‌رنگ‌تراز گذشته شده است. البته هنوز خانواده‌های ایرانی هستند که بر این سنت اصیل پایدارند و پافشاری می‌کنند اما به دلیل فرهنگ‌های شهرنشینی دیگر این موضوع کمتر در کلان‌شهر‌ها دیده می‌شود اما بد نیست که مانند ایام باستان و برای سوزاندن حال واحوال بد پاییزیمان آتیشی روشن کرده و در جوار خانواده از شب یلدا لذت ببریم.
جشن یلدا برای عروس:
شاید شما هم چندین بار اصطلاح «یلدابرون» را شنیده باشید. تازه عروس‌هایی که البته هنوز به خانه همسر نرفته‌اند در این شب‌ها در خانه خود منتظر خانواده همسر می‌مانند تا خانواده داماد با کادو، میوه، جواهرات و … به استقبال عروس بروند و معمولا خانواده عروس و داماد در این مراسم، شب یلدا را با یکدیگر سپری می‌کنند.